Buruzagi jarri nahi dutenek erakuspen berrietan, behar dute erakutsi, mirakuluz, Jainkoak egortzen dituela; edo behar dute egin, sinheste aitzinean Jainkoak erakutsien arabera. Testament Zaharrean, Moises eta Aaronek egin zituzten mirakuluak: ageri zen Jainkoak egortzen zituela. Apostoluek ere eman dituzte froga berak. Jesus-Kristok etzuen nahikatu sinhetsia izan hitzetarik, mirakuluz erakusten zuen bere jainkotasuna, eta Juduei jazartzen zioten bereziki zeren etzuten sinhesten, ikusi ondoan nihork orduraino egin etzituen mirakuluak. Joaitean lurretik, apostolu eta dizipuluak utzi zituen egiaren predikatzeko. Eman ziotzaten indar handiak, mirakuluen indarrak; bainan etzioakon apheztasunari bethi mirakuluen egiteko indarra; on eta behar zen hori lehen predikarientzat, jakinarazteko zeruaren izenean mintzo zirela. Apostoluek izan zuten botherea ondokoen uzteko izpiritualeko indarrekin; ordena izan zen hekien meneko eta harekin utzi zituzten premuak. Premu hek indar berak utzi edo hedatu ziotzaten ondokoei. Hola hemeretzi ehun urthe huntan, Ordenako Sakramendua eta indar izpiritualak hedatzen dire dioazenetarik heldu direnetarat, bethi aria berekin eta deus utzi gabe asmuei. Apheztasunaren lokharria ez da nihoiz hautsi, haren indarra ez da nahasi, eta erregek ere ez dute indarrik haren gainean. Hautatzean Jesusek Apostolu eta dizipuluak, etzioten deus galdetu errege edo populuei; egorri zituen bere hantak nazionen erdirat argitzeko, bathaiatzeko, amarratzeko eta largatzeko, eta erran zioten: Ez nauzue zuek hautatu ni, bainan nik hautatu zaituztet zuek, eta egorri ene erakuspenari fruitu ekharrarazteko. Othoitzazue nausia egortzeaz langile, fruitu biltzeko landan. Aitak ni egorri nauen bezala, nik egortzen zaituztet zuek. Hitz hoitarik ageri da, Jainkoa ganik heldu dela apheztasuna eta ez dezaketela eman nihongo gizonek. Bertzalde, Eliza Jainkoaren lana da, eta hura zaindu behar duen apheztasuna, hura bera ganik behar da: ez diteke gizonezko apheztasunarekin Jainkozko sinheste edo lanik; gizonen haizei largatzea izanen zen Jainkoaren gauzak. Deithua behar da izan apheztasunerat, Aaron bezala; Jesus bera deithua izan da zeruko Aitaz. Jondoni Paulok zion etzuela apostolutasuna gizonetarik. Izpiritu-Sainduak ezarri ditu aphezpikuak Elizaren ibiltzeko. Errege eta hekien azpikoak sarthu dire Elizan haur bezala. Jainkoak buruzagi ezarri artzainak ez dire, hekien gatik, biluzi bere indarrez; ez dire jarri gizonen muthil, ez eman aitzindarien ondotik. Ezagutzeko apheztasuna Jainkoaren dohaina dela, aski da ikustea Aita-Sainduen lerroa. Higaten da Jondoni Petriraino. Guziak heldu dire ondoren ondo, bide zuzen beraz, apheztasun handienarekin; horrek berak erakusten du ardietsi duten dohainaren Jainkotasunezko ithurria; hola da lurreko nausitasunetan ere. Zuzenki heldu direla onhetsarazteko, aski da erakustea bat bertzearen ondoko dela. Baionako jaun aphezpiku jakina heldu da, ondoren ondo, San Leonen ganik, zeinak bere denborako Aita-Saindua ganik baitzituen bere indar edo bothereak, eta aphezek bothereak aphezpikuetarik dituzte, nola aphezpikuek Aita-Saindua ganik. Beraz Elizako artzainen gorphutz guziak indarren ithurri bera du higaten dena Apostoluetaraino. Zorigaitz lokharria hautsi dutenei, utzi aphezpikutasuna, bilhatu Ordena berri bat, erakuspena eman nor nahiri! Berri agertu direnek, nondik dituzte indarrak, nondik bertzek ez dituzten dohainak? Eliza Katoliko-Sainduak kanpo eman ditu, etzuten Jainkozko bothererik, eta berek ez bazuten, etziotzaketen bertzei eman. Bere ethorkia, apostoluetarik heldu direla, erakuts ez dezaketen Elizak, ez ditezke zuzenbidekoak. Bainan ez da bihirik ethorki hori duenik, Eliza Katolikoaz kanpo. Ez dezakete ere Eliza berriek erakuts mirakulurik, errateko Jainkoak eman diotzatela indar bereziak. Beraz gezurraren umeak dire. Jesusek Jondoni Petriri erran zion: Othoitz egin dut zure fedeak ez huts egiteko... Zu zare Piarres, eta zure gainean eginen dut Eliza, ifernu guziak ezin garaituko duena. Hitz hoitan, mende guziek ezagutu dute Erromako aphezpikuen nausitasuna bertze aphezpiku ororen gainerat, eta sinhesten goibelak zirenean, bethi ihes egin izan da Erromako aphezpikua ganat. Bigarren mendean, Irenek deitzen du Erromako Eliza, kadira nausia. Sinheste bereko ziren Elizako Aita guziak: Erromako Eliza apostolikoa da edo higaten da apostoluetaraino; ez da hor goibelik edo ilhunberik. Beraz hura ganik berezten diren Eliza guziak ez ditezke apostolikoak, gezurra jo dute: non izan diteke egia, ez bada apostoluen Elizan? Argitua mendez mende Izpiritu-Sainduaz, hura da ganbiatu ez dena nihoiz ere. Norbaitek gauza berriak erakustean, gorphutz guzia altxatu da bethi kontra, erranez: Zure erakuspenak etziren lehen, ez dire apostoluetarik heldu.

 

 

VII.

ELIZA AGERIA DA

 

       Profetek erakusten dute Eliza mendixken gaineko hiri bat bezala, argitu eta bildu behar dituena nazione guziak, mendi gora bat bezala zeinetarat ethorriko baitire populuak ostez. Hitz hoikien arabera, Elizak ageri behar du, eta bethi ageri. Ezen iraun behar du mendek bezainbat; beraz ez diteke mugarririk eman haren ikuspenari. Bere distiadurak behar du orotan ezagutarazi; hartaz behar ditu bildu eta argitu bazterrak; beraz argitu behar du bethi. Ilhunbek ez dute argitzen. Nola ethor litzaizkioke jende osteak, ikusten ez balute? Testament Berriak deitzen du Eliza etxe bat, landa bat, erresuma bat; ifernuak ezin garaituren du; haren buruzagiek iraun behar dute menden akhabantzaraino: ez diteke beraz Eliza nihoiz gorde. Justizia biltzen da bihotzak sinhetsiz; bainan salbatzeko, behar da sinhestea ahoz erakhutsi, dio Jondoni Paulok; barneko sinhesteak behar du kanporat agertu. Jesus-Kristok ez ditu ezaguturen, bere aitaren aitzinean, hartaz ahalkatu direnak lurrean: Beraz ez diteke, ez diteke Eliza gorderik. Bainan ez dire ikusi mende zaharretan Higanotak, ez Mahometano eta Grekak ere. Hori bera aski da errateko ez direla egiazko Eliza. Ezen Jesusek abiatu zuen, berezi zituenean Apostolu eta dizipuluak, lehenak emanez bigarrenen nausi; Jondoni Petri egin zuenean Apostoluen buruzagi, eta fidelek segitzen zutenean bera. Baziren nausi eta azpikoen ariak. Apostoluek egiten zituzten aphezak eta sorrarazten Elizak; Aphezpikuak nausi ziren bere Elizetan; baziren predikari eta aditzaileak, erakusle eta ikhasleak; iguzkitik eta mendebaletik bethi ihes lekhu zuten Erroma artzain guziek; hango aphezpikua bethi itxikia zen nausitzat Elizan. Katolikoen Eliza utzi dutenek, hura zuten bere buruzagi aitzinean. Orai bezala zen Eliza lehen: Aita Saindu ziren Jondoni Petri, Anaklet, Lin, Klemente; aphezpiku, Titus, Timotheo, Inazio, Polikarpe. Atzematen dire hastapeneko Elizan orain egiten eta ikusten diren Elizako seinale guziak; beraz Eliza bethi ageri zen, eta Eliza ageri hura, Eliza saindu, Katoliko eta Apostolikoa.

 

 

VIII.

ELIZA BETHIERIKOA DA
ETA EZIN ENGANATUA

 

       Elizak iraunen du bethi. Ez balitz bakharra eta saindua, enganioa sar litzaioke eta harekin nahasdura. Jesusen arabera, etxe bi alde direnak erortzen dire. Eliza ez balitz katolikoa, ez luke buru egiten ahal gezurrari: non edo han zauriak balituzke. Ez balitz Apostolikoa, gizonen lana liteke, eta hartarakotz, herioaren bazka, gizonari darraizkon lan guziak bezala. Ez balitz ageria, egiak ez luke bahirik; deusek ez lezake zain asmu berrien kontra; bainan harriaren gainean egina, iraun behar du gizonek bezainbat, uri, haize eta xirinbola guzien gatik ez dire haren zimendu, ez harrasiak higituko; haren sakramendu, besta, erakuspen eta apheztasunek iraunen dute menderen mende, lagun Salbatzailea ifernuaren kontra, eta Izpiritu Saindua berekin argitzeko eta engaino guzietarik beiratzeko. Etzioten Apostoluei bakharrik agindu Salbatzaileak bere laguntza: arimen salbamenduko mintzo zen, eta bethi izanen ziren arimak Salbatzeko. Apostoluen eta hekien ondokoen erakuspena Jainkoak zaintzen zuen beraz hastetik, eta zaintzen du orai: zoazte, erakutsatzue egiak... Zuek entzuten zaituztenak ni entzuten nau, eta zuek trufatzen zaituztenak ni trufatzen nau... Emanen dauzkitzuet zeruko gakhoak... Alhazatzu ene bildots eta ardiak... Hazkarratzu anaiak fedean. Ageri da hortik erakuspenak bazuela zeruko laguntza: zer balioko zuen apheztasunaren laguntzak, Eliza engana baziteken? Aphezen gorphutza zaindua da, fedea garbi egon dadin; hartako dio Jondoni Joannik: Jainkoa ezagutzen duenak entzuten gaitu, Jainkoarena ez denak ez gaitu entzuten. Hartako nahi zuen Jondoni Paulok ihes egitea erakustale gezurti eta heresian bigarren aldikotz eroriei; hartako zion, Jesus-Kristok ematen dituela Apostoluak, dotorak, Ebandelistak, profetak, haren gorphutza bat izateko fedean eta Jainko semearen ezagutzan, heldu arte adin ondurat. Beraz Elizaren erakuspena ez diteke nihoiz eta deusetan ganbia edo goibel, Jainkoak hazten eta laguntzen duenaz geroz. Elizak erakusten balu den gutienean Jesusek erakutsi ez duena, ez luke Jainkoa lagun. Ez dire Ebandelioan ikusten Elizak egiten dituen guziak egungo egunetan; bainan Salbatzaileak etzioten erran Apostoluei izkiribuz emateko haren erakuspen guziak. Apostoluek egin zituztenak fidelek ikusi eta ikhasi zituzten. Izkiribatu etzirenak hetarik ikhasi ziren. Hor zen Eliza. Hari zen behar zirenen erakustea eta eginaraztea. Bethi erakuspen bera izan du. Izan dire hirur ehun Aita-Saindu; ez da bat aitzinekoen sinhestea utzi duenik: Sinhesten dut hor da bethi guzien gorestekin. Elizak izan ditu etsaiak, asiki eta hertsatu dute miletan, bainan hobeki baizik ez dituzte erroak egin haren erakuspenek. Agertzen ziren enganioak suntsirazten zituen, aitzineko erakuspenei beiratuz eta zeruko argiak baliaraziz. Irakak behar ziren Elizan, bainan froga hoberena Jainkoa berekin duela, artzainen zurubia nihoiz ez da hautsi eta erakuspenak ez du nihoiz izan goibelik. Badire eta izan dire eskandalak, nigarrak etzaizko nihoiz eskastu Elizari; halere, nahiz oro ganbiatu eta ganbiatzen diren haren inguruan, badioa Jesus-Kristoraino, sorraraziz, mende guzietan, berthute ageriak darraizkoten fidelak. Iharduki diote Elizak bake, gudu, behar, aberastasun, gau, bitoria, argi, sinheste eskas eta gurikeria guziei. Alde batetik galdu dituenak atzeman ditu bethi bertzetik: ifernuak ez duke deus haren kontra.

       Enganatzen ahal balitz Eliza, ezin berezia liteke gezurretik, eta gal liteke enganioaren haurrak bezala; bainan izan behar baitzen mendetan sainduen ihes lekua, Jainkoak eman diotza haren eginbideari darraizkon dohainak: artzainen gorphutzak badu agintza lagundua izateko menden akhabantzaraino; berekin du Izpiritu-Saindua bethi, erakusten diotzala gauza guziak. Beraz Jesus beraren hitzen arabera, artzainen gorphutza ez diteke engana, eta ez dezake erakuts enganioa. Jondoni Paulok deitzen du Salbatzailearen erakuspenen zaintzale eta predikaria, fidelen nausi eta juie Jesusek emana.

 

 

IX.

ELIZA EGIAREN KOLONA
ETA LAUZKA DA

 

       Eliza egiaren kolona eta lauzka da. Mende guzietako Aitak bat dire, errateko Eliza ez ditekela engana; gauza bera diote konzilio eta dotorek. Protestantek berek ere ez dute beldurrik lehen hirur eta lau mendetako; bainan geroztik ere ez diteke bertzela, non ez den erakusten Elizaren izatea ganbiatu dela edo Ebandelioa ukitu. Bainan nola uki ondokoek aitzinekoen erakuspenak? Ez othe ziren haizatuak izanen, nola mende guzietako gauza berri asmatzaileak? Noiz, non, nola hasiko zen ganbiantza? Katolikoak herri eta erresuma, urthe eta mende orotan ziren. Sinhetsi ez balitz hastetik Eliza etzitekela engana, ezin sinhetsaraziko zen gero. Bizkitartean ez da nihoiz hastean entzun errenkurarik sinhesten horren kontra: Elizan da bethi eta orotan, hari darraiko, ezin khenduzko dohaina du, halako gisan non izan ez balu bethi ez baititeke elenga nola izanen zuen noizbait. Sinheste bat ere zen hori, ganbiatzeko gaxtoena, maiz eta egun guziz behartua zelakotz. Ezen Jesus-Kristoren egunetarik hasiz, izan dire nahasi eta gezurti osteak. Elizak erakutsi diotzate bere indar eta bothere oso eta ezin ukhatuak. Gezurti berriek etzituzten ukhatzen Elizaren argi ezin enganatuak, kanpo ematen zituen aitzineko egunetan. 1518an Lutherek ezagutzen ziotzan Aita-Sainduari Jesus Kristoren argiak, lekhuko egin zion letra Leon hamargarrenari. Etzuenean ardietsi nahi zuena, altxatu zen Jainkoak erakusteko botherea eman ziotenen kontra. Haren dizipuluek ikusi zuten etzuketela iraupenik, nausitasun ezin enganatuzko baten itxura bederen gabe, eta haizatzen zituzten nahastale berriak. Bainan ondotik sorthu nahastale eta nahasi berriek ikusi zuten oraino etzuketela indar nausirik, eta oro jasan zituzten bilkhuian, Ebandelioa ezagutuz guzien buruzagi. Hola, gizon bakhotxak egiten ditu bere fede, sinheste eta eginbideak, eta bada gizon bezainbat sinheste. Hortik gau lazgarriena argi beharrenen bidean. Bakhotxak berak behar badu nausi, ikusteko Ebandelioan, nola atzemanen du egia jende xeheak, jakinek elkhar ezin adi dezaketela ikusia denean hainbertze pontutan? Ez dakite hainitzek irakurtzen; nola jakin eian liburuak ungi zaindu diren, eta ez duten mudantzarik izan mendetan? Ez dute katolikoek holako lanik; aski dute jakitea, heki sinhesterat eman egiak sinhesten dituela aphezpikuak, eta aphezpikuaren sinhestea bertze aphezpiku eta Aita-Sainduaren sinhestea dela. Ezagutza hori nor nahiren meneko da, eta hori dakienak badaki haren sinhestea ez ditekela gezurra. Artzainen batasuna Aita-Sainduarekin, horra katolikoentzat egiaren seinalea. Elizak ditu agintzak; Eliza ez da buru gorphutz gabekoa, ez gorphutz buru gabekoa; nihork ez dezake ukha biak betan engana ditezkela. Konziliorik gabe, Eliza mintza daiteke eta mintzatu izan da. Bilkhuia handi hoik bildu izan dire, egun gaxtotan, Elizaren etsaien hobeki ukitzeko, hetan egin direnek, bethi behar zuten Aita-Sainduaren aithorra edo baimena. Nola nahi aditzen den gauza, Elizaren gorphutzari agindua da Izpiritu-Sainduaren laguntza, artzainak izan diten bilduak Aita-Sainduarekin, edo barraiatuak bakhotxa bere tokitan. Bada beraz bethi Elizan gidari bat, ageria guzientzat, beiratuko dituena non nahi sinhestedunak egia beharretan enganatzetik. Eliza katolikoak baditu beraz bere Jainkozko ethorkiaren seinale guziak. Alferretan gezurrak erabiliko diotza inguru bere haize nahasiak. Distiatzen du Iguzkitik Mendebalerat, Negutik Egerdirat. Izpiritu-Sainduaren argia dario, izpiritu handi eta gizon hautu guziek hartarat jo nahi dute. Ez da bertze halakorik.

 

 

X.

O'KONNEL AITA-SAINDUTIARRA

 

       Norbaitek deithu zuen O'Konnel Aita-Saindutarra, trufatzeko bere ustez. Angeles jakin eta katoliko hori itzuli zitzaion, erranez: Ergela! uste duk ni beztu edo ahalkarazi, Aita-Saindutarra deithuz? Jakintzak altxatzen naukala ezin gehiago. Bai, Aita-Saindutarra nauk, eta ohore handiena zaitak hori. Aita-Saindutarra erran nahi dik: ene sinhestea Aita-Sainduz Aita-Saindu higaten dela Kristoraino, hirea ez dioan denboran Luther, Calvin, Henri VIII eta Elisabethez gorago. Bai, Aita-Sandutarra nauk; balin bahu untza bat adimendu, haizen bezalako ergela, ikus hezake sotanak balio duela jaka, eta Aita-Sainduak errege. Gorri hadi, ez duk adimendurik.

       Eliza maite zuen gizon handi horrek ezin gehiago. Hartaz zioanean, nahi zituzken Giristino guziak ikusi soldadu. Gudu hortako lehen kapitaina zen bera. Sistatzen, zaurtzen, odoztatzen zituen bere hitz zorrotz eta ozpinekin protestanten bilkhuia galdu eta ozarrak: Giristino pulitak, erraten zioten! Zer egin duzue? Liburu eta ezpatekin oro nahasi eta odoztatu! Etzakiten bertzerik egiten zuen buruzagiek, eta ez ditutzue ahantzi hekien eskolak.

 

 

XI.

SINHESTE GABEA
MIRAKULU HANDIENEN
ASMARAZTALE

 

       Jaun baten mahainetik lekhora, bestaleak hasi ziren Elizaz trufatzen: profeten erranak amets batzuek ziren, mirakuluak on haurren jostatzeko, erakuspenak zorokeria, egin bideak ahalez gorago. Bat zen bereziki mintzo guzien artetik. Ixildu zenean, han zen aita batek galdetu zion bere semeari, eian entzun zuen holakorik eskolan? — Ez, aita, ihardetsi zion semeak; irakurri dut hainitz liburu Elizaren aldeko, bainan etzen bat hainbertze Eliza altxatu duenik, nola azkenik mintzatu den jauna. Hori aitzean, sinheste gabea jauzten da oihuz: nik Eliza altxatu dudala diozu, nik? Handia da hargatik hori! — Handia da, bainan ez gutiago egia. Ezen, erran dezala izpiritu ozarrenak, nola Elizak egin dituen hain gauza handiak, zuk diozuna balin bazen.

       Jaunak etzuen jakin zer ihardets; hirri egin nahi zuken, ohitu bezala; bainan hura ere joan zitzaion. Gelditu zen bi berga sudurrekin.

 

 

XII.

EZ DEZAKE NOR NAHIK
EGIN ELIZA

 

       Elizak ungi guziak erakusten ditu, eta gaizki guzien etsaia da. Ez dezake etsairik izan jende onetan. Egiak badu nonbait ithurria: non izan dezake Elizaz kanpo? Elengatzen da nola gizonek egin detzaketen gaizkiak; bainan ezin sinhetsia da norbaitek, fede onean, ukha dezakela Elizaren argi egiazkoa. Egun batez Marseria, gizon argitu eta itzuli handitako bat, ethorri zitzaion Napoleon lehenari, Angeles buruzagien izenean. Napoleonek etzuen deus nahi hekiekin; bainan Marseriaren arabera, etzituen ezagutzen; bere axkide hoberenak zituen; etzabiltzan gerlaren ondotik, hark iresten zuenak geroz Angelesa eta eman ezin nola jokatuko kordokan. Erran zion, uste baino hobeak atzemanen zituela, nahi baino ungi gehiago hari egiterat ekharriak zirela, bainan bakea ematen bazioten bere artean. Zer bake edo batasun eman diozaket nik, galdetu zion Napoleonek? Atzeman duzu gizona! — Nihor ez da hoberik, ihardetsi zion Marseriak, hitzak ungi xehatuz: Angelesa barneko minek iresten hari dute, bi sinhestetan da, eta biek dirauteino, ez duke onik; batek edo bertzeak behar du bide egin; hortako ez da nihor zu bezalakorik: emazu Franzian Protestanten sinhestea, eta katolikoena akhabo izanen da Angeletarren. — Katoliko naiz, ihardetsi zion Napoleonek, eta katolikoen sinhesteari itxikiren diot Franzia: Elizarena da, Franziarena, egiazkoa, aita-amek erakutsi dautedana, eta enea. Urrun da beraz deus egin nahiko dudan haren kontra; aitzitik eginen ditut haren alde egin ahal guziak. Marseria itzuli zitzaion itxura min batekin, erranez: Zure burua gathetan ezartzen duzu, Erroma izanen da zure nausia, zu baino gehiago izanen dire aphezak, hek ibili nahiko zaituzte, ez duzu nihoiz eginen nahi duzuna, hestu eta neurtuak izanen dire zure ahal guziak. — Badire bi nausitasun, erran zion Enperadoreak: Lurrekoa aski da enetzat, eta haren zaintzeko, badut ezpata. Zeruko gauzez doanean, Erroma nausi da; eginen du nigabe, eta ungi eginen du. Marseriak hartu zuen oraino hitza, errateko: Bainan etzare nausi izanen lurrean ere, ez bazare Elizako buruzagi; horra zer behar zinduken jarri, Franzian emanez darraitzun sinheste bat. — Eliza bat egin, ihardetsi zion Napoleonek! Hortako behar liteke Galbariorat higan, eta ez da ene xedea!

 

 

XIII.

TESTAMENTA EZ DA GUZIEN MENEKO

 

       «Testamenta, Testamenta behar dugu agurtu eta ez gizonak, erraten zion Protestant batek Katoliko bati. Zertako ez duzu han bilhatzen egia, zure errotorak bezala? Bada han aski». Katoliko hura nekhazale bat zen, eta ihardetsi zion: «Testamenta bera ez da aski; behar da irakurtzen jakin, eta irakurtzalek behar dute buruzagi bat. Luther beraren arabera ere, erroa behar da uste izateko bat bederak elenga dezakela Testamenta bere hedaduran. Atzeman letzake han bakhotxak nahi dituenak. Gaxtagin guziek handik athera lezakete bere basen erkhatza». Ariusek han ikusi du Jesus ez dela Jainkoaren seme, Mazedoniosek Izpiritu-Saindua ez dela Jainko, Vigilanzek ez direla sainduak ohoratu behar, Berangerek Sakramendu-Saindua ez dela hitz huts bat baizik, Sozin eta Serbetek Jesus gizon bat zela, Albienuar eta Kataresek ur benedikatuak garbitzen zituela hekien ohointzak, Viclefitek ontasunak ohointza direla, Henri VIIIak, nahi bezainbat andre har zitekela, beldur gabe hilarazteko higuintzen zirenak. Luther eta Calvinek ezagutu behar zuten testamenta. Bada harekin hari ziren elkharri: urde, debru eta sathorka! Harekin behar zuten ilhabethe guzian Kredo berri bat! Harekin egorri zuten Siberiarat Karlostald: zertako? Zeren erran zuen, trufaz, Lutheren Jainkoa okhin batek egin zezakela! Bainan zertako jazarri nahi zioten, Testamenta aski bazen, eta han atzeman bazuen zioena? 1529an, Luther, Melanxton, Œkolanpade eta Zuingle bildu ziren Marpatey deithu hiri baterat, elkhar aitzeko xedez. Bainan hain gauza bereziak atzeman zituzten Testamentean, non lau alde jarri baitziren!

       Hamaseigarren mendean ikusi dire itsuskeria lazgarrienak; Testamenta omen zuten argi orduan Eliza nahasi eta zaurthu dutenek: odola zarioten, biluz gorriak zabiltzan jendei harrika, bere ona zuten gurutzefikatuz lagunak, nausiei buruak ebakiz, errotu arte jauzika; berthute zitzaizkoten hordikeria eta katolikoen heriotzeak.

       Irakur diteke Testamenta; bainan bururik ez luke behar, uste lukenak Eliza guziak baino hobeki elenga dezakela berak, ahantzi balu ere Jesusek eman dituela egiaren zain eta elengaraztaleak.

 

 

XIV.

ELIZA EZ DITEKE UTZ
KHORO BATEN GATIK

 

       Napoleonek erran zion egun batez Montesquiou Andreari: horra Bernadote errege; etzaitzu handi dela? — Bai, jauna, ihardetsi zion; bainan gauzari ikusten diot itzala: khoro baten gatik, utzi du bere aiten sinhestea. — Hala da, erran zion Enperadoreak, eta etzait eder. Urgulutsu batentzat hartzen naute ni, ez naiz nihoiz aski gora diotenaz; bada ez nuke sinhestea utziren lurreko khoro guzien gatik ere.

       Ematean Andre berari semea arthatzeko, erran zion: eskuetan duzu ene haurra, horri darraizko behar bada Franzia eta Europako onak: egizu Giristino on. Aldeko norbaitek hirri egin nahi izan zuen; bainan Napoleonek erran zion goraki: badakit zer diotan; ene semeak giristino on behar du izan; bertzenaz ez liteke Franses on.

 

 

XV.

ELIZAREN ERAKUSPENAK HAUTUAK,
EZ SINHESTEN GABENAK

 

       Elizaren erakuspenak hautuak dire; nihork ez ditu ostrikaturen, hobeago izateko xedez, bat da hori; bainan oraino bertze sinheste guziek badute hetan irabazia, gehiago dena. Heriotzean ez da josteta edo haurkeriarik: nor ikusi da bada Eliza Katolikoa uzten orduan, beldurrez etzadin egian izan? Bainan zenbatek ez dute, oren handi hartan, besarkatu haren sinhestea? Egia nonbait bada: ez da nihon hain segurki, nola Eliza Katolikoan. Zorokeria da erratea: gizonak hil behar duela sortzeko sinhestean; ezen frogatu dugu Jainkoa agertu eta mintzatu dela. Hark egorri du bere Seme Jainkoa; Semeak egorri du Izpiritu-Saindua, Elizaren giderra. Egiaz dioanean, nork ditu Elizaren argi eta indarrak? Nork zer nahi du erakutsi hartaz kanpo? Non ditu erroak? Noren izenean mintzatuko da? Ez sinhestekotz Eliza, ez da behar nihor sinhetsi: duenak janen du, ez duenak ebatsiren, bakhotxa nausi da, ez da muthilik, predika diteke nahi dena. Bakhotxa bere! Ez bada Elizarik, ez da egiarik; egiarik ez bada, ez da bertze bizirik: lurrean dire beraz on guziak, atzeman ahalak atzeman.

       Jainkoak erakutsi zituelakotz bere xedeak, asko arantze jasan zitezken; bainan ez bada mintzatu, zertako jasan, zertako bizi nigar edo nekhetan? Lurrak guzienak dire, egin dire partilak gezurrezko mendetan, bainan etziren han orai deus ez dutenak, etzituzten onhetsi egun goibeletako lanak, eta lehenago sorthuek etzuten indarrik ondokoen gainean! Jaun, andre, nausi, muthil eta nor nahi den, orre beretik dire, bakhotxa da bere errege, ez dio nihori agurrik zor!

       Hori liteke zorigaitz guziei atheka idekitzea.

       Bizkitartean badire gizon handi, aita eta, bere ustez, burudunak, Elizari asikiz hari direnak! Aphezak ixiltzen balire, berak mintza litezke hek bezala, eta oraino khar gehiagorekin! Zein hobendun diren! Burdinetan diren asko baino hobendunago.

       Egia sainduetarik dute bere ona emazte, senhar, nausi, muthilek. Emaztek behar dute sinheste ona, bai senharrek ere. Gorakoek nahi dituzte amarrak azpikoentzat, senharrek emaztentzat; bainan nondik dukete nahikunde ozar hori? Jainkoak eman ditu edo ez lokharriak; eman baditu, guzientzat dire; eman ez baditu, nihorentzat.

       Eliza gabe, oro lerrakor dire. Harekin emazteak har dezake laguna eta maita non nahi, arantzen erdian ere, bainan ez bada egiarik, zertako paira? Gozamena behar da bilhatu, eta erran: goza edo hil! Nahiago liteke naski goza eta ez hil, bainan hil behar denaz geroz, erdi bizitzeak hirritsa guti du: goza edo hil beraz! Labur eta on! Hortik heldezko labasia. Atseginek ustelduz gizontasuna, akhabo litezke laster mendeak: ala norbaitek athera lezake ezpata, errateko, marra bat eginez gora-beheren zurubian: horraraino da zilhegi atsegina, beherago direnek egin dezatela barur?...

       Elizak pizten ditu erresumak. Bere haur ditu lurreko gizon eta emazte garbi, zuhur, berthutetsuenak, aphezak bere mihi. Guduan da sei mila urthe huntan. Soldadu zituen, mende zaharretan, salbatzailea igurikitzen zutenak. Badioazko buruzagiak Pio IXtik Jondoni Petriraino, eta handik goitik, aphezez aphez, Aaron, Moises eta Adameraino. Nihoiz ez da izan hobeki, ez hedatuago. Sendatu zaizko zauri handiak, sorthu adar berriak, urrundu mugarri izpiritualak, arimen gatheak hautsi, ungi bideak errextu, aphezpikuak argitu, erresumak alde jarri, Eskaldun aphezak Amerika behera joan, bere anaia mintzo berekoen ondotik, mintzatu gabe doiean ezagutu tokietarat dioazen apostolu eta ordenatu diren aphezpiku berriez. Haren erranak eginez dire gizonak hobekienik. Ezen berek zer asmatu dute bilkhuien ontzeko, nigarren xukatzeko edo justiziari bide egiteko? Miratu dituzte fede-gabe zenbaitek mundu zahar eta berria: zer ikhasi eta erakutsi dute? Orai ez bezalako azturak zirela lehen eta etzirela buru hezurrak arras orai bezalakoak!!! Elizaz kanpo mintzo diren jakinek, ez dakite duela bi mila urtheko paganoek baino gehiago arimaz eta haren ethorkizunaz. Badakitzate behar bada hobeki populuen izenak, neguko zokhoen berriak, guduen tokiak, hirien lanak, izarren bideak, eremu handienen frixtan iragateak; bainan zer behar dute hoitarik gizon gehienek? Zerk arinduko diotzate bizi guziko lanak? Zerk ekharriren ditu elhorritan ixilik lanean haritzerat, hek iduri bertze hainbertzek bizia hirriz eta jostetan daramakatelarik? Adimenduaren mendea omen da: bakhotxak badu berea, eta ez dio nihorenari zorrik: hark dio egiak guzientzat direla edo nihorentzat! Ez ditezke gizonen meneko, bethikoak dire; ez baziren lehen, etziren izanen gero, edo oraino asmatzekoak izanen ziren behar bada! Noiz nahi ergel batek jakin zezaken, egunetik biharamunerat, agure zuhurrenak baino gehiago. Eskolatik lekhora, semea trufa ziteken Aitaz. Oren batetik bertzerat, egungo nausia izan ziteken biharko muthil, egungo profeta biharko zozo! Iguzkia zeruan bezala da egia lurrean: ez dute aitzakiek hiltzen! On dire aitzakiak gizonen jostatzeko behin, bainan zorigaitz hetan baratzen direnei! Ungi bizi nahi ez dutenak dire egiaren etsai. Hek dituzte goibelak: etzuten Euler, Leibnitz, Kleper, Bossuet, Fenelon, Newton, Mallebranxe, Deskartes, Bakon, Agustin, eta bertze izpiritu handi eta erregek.

 

 

XVI.

ZER ERAKUTSI DEN ELIZAZ KANPO

 

       Zer nahi dute Eliza entzun edo sinhetsi nahi ez dutenek? Othe dute argi hobeagorik, nausi seguragorik? Detzagun ager sinheste-gabek handien daozkaten jakin zenbait. Ni sinhetsi nahiko ez nautenek, hek sinhets detzatela: Jainkotzat daozkate!

       Zizeron hula mintzo da: Zein da jakin behar bezala egiten duena? Guziei urgulu eta zorokeria dariote. Ez dute berek egiten, erakusten dutena bertzei. Ikusiz hekien arinkeria eta guriopeak, errateko da hobe izanen zela deus ez balute ikhasi. Hazten dituzte jauira tzar oro, eta guzien nausi izan nahi dire.

       Gauza ederrak erakusten ditugu, dio Epiteetek; bainan nork sinhesten ditu, nork egiten? Zein da jakinenen bizia? Ungi lo egitea, nahi denean jekitzea, jostatzea, aphaintzea, liburu tzar zenbait irakurtzea eta tzarragoko zenbaiten egitea, bere buruaz mintzarazteko xedez. Jainkoak daki nola dioan gainerako denbora edo ephea; beiratuko naiz gauean sartzetik. Mintzo dire zuhur eta prestuak bezala, eta jauira edo egintza itsusienak darraizkote. Ganbiatzeko dituzte hitzak edo egintzak. Ez ditezke ager gezurrez Erromano, eta utzi behar othe dire, hartzean prestu izena gaxtagin lanekin?

       Benedikto XIV gizon aitua zen, sinheste gabeko jakinen arabera ere; hark dio: nigarra jauzten zait ikusiz Franzia bethetzen izpiritu handi, sinhestea sobera zaiotenez edo sinhesteko beldur direnez, jakina denean sinhesteak egin dituela Franziako izpiritu zahar hautuenak. Ahalkea handi zaiote, trufa adimendu, ozarkeria argi! Lurra dute zeru, naturaleza Jainko, gaua egun. Omena nahi zuten ardietsi nola nahi; erasi dute, gaua nahasi, lazdura eman. Gauzen xehatze eta argitzea maite ez dutenek sinhetsi dituzte eta Jainkotzat hartu. Nola erakuspen errexak baitzituzten, oro zilhegi hiltze eta ebastez landan, lohikeria bandera, etzen eskas jende prozesionean.

       Jainkoaren ondotik beldur gehiena sinheste-gabek eman behar dute: Jainkoa utzi duenak, laguna ukha dezake. Galianik erran du goraki: izpiritudun nausi-gabeak oro gogorrak ziren, etzuketen nihor jasan; dugun egin hek bezala. Jasanen ditugu behin buru herbelen makhurrak; saretarat eraman behar dire emeki, utziz azpikoei buruen altxatzeko astia.

       Istorioak galdetzen ditu egiaren bahiak, zion Voltairek. Hori on da Benediktinoentzat. Nik erakurtzaleak jostatu nahi ditut, erranez nahi dudan... Kafea behar du ene izpirituak, hark izertarazten du, eta xortak egortzen diotzatet Fransesei; egia guziak baino nahiago dituzte: bakhotxari eman behar zaio dioakonetik... ungi axola dut sinhets nazaten edo ez, baldin erakurtzen banaute!... Ez da beldur behar, bururat heldu denaren errateko... Thiriot aphezpikuaren Meza laguntzen hari ahal da, nik ez dut Mezarik laguntzen, ez entzuten... Nahi nuke anaia bakhotxak bere zakhuko eztenak sartzen baliotza Elizari, nihork ezagutu gabe... Ez duzue aski khar, ithotzen ditutzue indarrak. Iduri luke urrikari duzuela higuindu eta ehortzi behar duzuena. Zer gosta litzaitzueke haren lehertzea, jarriz lau lerrotan, eta gordez esku zaurtzalea? Emozue azken tiroa; eginazazue atsegin hori zahartzean... Gezurra on da, bidegaberik egiten ez duenean; ungia ekhartzen badu, berthute handiena da: Ardiets beraz berthute, erranez gezur, debru batek bezala; ez beldurrekin, ikharan, eta behin, bainan bethi eta burua gorarik.

       Zer dire oro dakitzatelakoen erakuspenak, dio Rousseau aiphatuak sinheste nahi gabekoez? Plazetako enganatzaile batzuek dirurite, oihuz alde orotarat: zatozte ni ganat, ni naiz egiazko gizona. Batek dio ez dela gorphutzik, bertzeak oro gorphutz direla, ungia eta gaizkia bardin, oro asmu, oro amets. Otsoek bezala, elkhar iretsi nahi dute. Badakitzat hekien sinhesteak, mintzo dire ozarki, erakutsiz berek sinhesten ez dituztenak. Oro badakitzate hitzez, eskarnioz hari dire elkharri, eta hor bakharrik dire egian eta ados. Ozarrek jo behar dute, ahulek jasan. Lehen lehenak dire barraiatzeko lanetan, mokokari hautuak, bainan hekien mokokek sinhetsaraziko diote sinhesten ez duenari. Izpiritu eskasak eginarazten diote haro, eta harrabotsaren puntzoin heldu zaiote urgulua. Erakuspen lazgarriak dituzte: egiozue ihes. Deus ez dute berek sinhesten, eta nahi lukete guziek sinhestea hekien erranak. Khentzen diotzate nigarrei xuka-bideak, aberatsei jaiura tzarren gatheak, gaizkiak ez duke beldurrik, ez ungiak saririk, eta diote gizonen axkideak direla! Ez omen da egia nihoiz kaltekor, eta hori da enetzat bahi hoberena ez direla egiaz mintzo.

       Horra nola mintzo dire Elizaren kontra bandera altxatu dute izpiritu hautuak. Hoiek edo Eliza behar dire segitu; ez da hor harat-hunatik. Ez naiz mintzatu azken erregeren hertzeaz azken apheza urkhatu nahi zukenaz. Badut hura gabe aski, egiteko lege ukigarriena, beldur direnentzat oraino agurtzeko Eliza. Jainkoaren eta Elizaren manamenduak nahi ez dituztenek, behar dituzte bereak, eta huna zein sortzen diren hekien erregen erakuspen eta egintzetarik, ithurritik ura bezala:

 

              Atsegina adora zazu, halaber zure burua maite xoilki.

              Arneguak eginen ditutzu, ixildu gabe huzkurki.

              Igande egunetan lan egizu, Mezarat joan gabe ederki.

              Aita-amak utzatzu, bizi zaitezen hobeki.

              Hitzez ala ezpataz zaurtzazu laguna ozarki.

              Pailardiza eginen duzu gogoz ala obraz likhiski.

              Bertzena ebatsiren duzu eta ez bihurturen zoroki.

              Gezurra erranen duzu non nahi den trebeki.

              Bertzen esposei bakerik utziko ez duzu, hori delakoan gaizki.

              Hauzoko ontasunari egiozu ahal orduz asiki.

              Gaizkien aithorrik eginen ez duzu, ez izanen urriki.

              Komunionerik eginen ez duzu, biziz bederen garbiki.

 

       Eliza bertzela mintzo da. Behar dire maitatu Jainkoa eta laguna. Haurrek behar dituzte maitatu eta lagundu burasoak, burasoek ere ungi altxatu haurrak. Nausi eta muthilen artean badire aria onak. Buruzagiek behar dute ungi ibili, eman bakhotxari berea. Ez ditezke itsuak izan gidari. Gizon guziak anaia dire, aita bera dute. Ez dire bi izaritan ikusten egintzak. Gezurra bethi gaizki da. Etzaio zilhegi mintzari eder bati aphaintzea hauzi goibela egiaren soinekoz, ez agintzea egin dezaken baino gehiago, ez bi eskutarik hartzea. Bakhotxak behar ditu ezagutu bere eginbideak. Behar da hitzeko izan, hisia utzi bazterrerat, lana egin adirazi bezala, ez jakina argitu. Gaizkia etzaiote gehiago zilhegi handiei, xumei baino; ez detzakete soldadu egor gazteak zuzen kontra, ez sobera itxikaraz, ez herriak sakhailaraz nola nahi. Mirikuek jakin behar dute sendatzen, behar orduan lagunen argi galdetzen, erien ikusten behar orduz, ematen sendakailu ezagutuak behin, aski ezagutuak gero, eta azkenean, ezin bertzez, on egin dezaketenak. Ezin onhetsia da saltzea erremedio indarrez gabetuak, egortzea ere baxera handi gauza on gutiz betheak, galde sobraniatuen aitzakia bahi, helden eskasez egitea errenkura. Ez dezake lana gaizki egin aldebaterat hari denak; ez luzeki, egunka denak. Ez da gehiago galdetzerik gauza ezagutzen ez dutenei. Senhar-emaztek bihotz bat dute, elkhar bethi maite, elkhar laguntzen, bat bertzearen kontra deus ez elengatzen, betan othoitz egiten, ondorioa arthatzen, zeruko premu bezala, ezeztatu gabe Jainkoaren xedeak, haurrak galduz edo izartuz sortzean.

       Elizaren etsaiek egin nahi dute ungia, dioakoten bezala. Ez dute nahi Elizaren nausitasunik, iduri Eliza gizon itsu edo ezpata gorri bat dela: Eliza Jainkoaren mihia, Jainkoaren hitza, egien bilduma urrezkoa! Ohore eta kontzientziaz mintzo dire: ohorezko dire burdinetan izan ez diren guziak, nahiz baden bortz pulit kanpo dagonik. Zer da bakhotxak egiten duen konzientzia? Elizaren hitzek badute Jainkoaren amarra: zer amarra dute gizonen ohore edo konzientzia direlakoek?

 

 

XVIII.

PUTTIKO ETA GAIZANDI

 

       Unhatzen hasia naiz. Sinheste-gabek egin dutenean zerbait Ebandelioa bezalako, harturen dut heki ihardesteko lana, hitza izartuz. Bainan ez ditut ikusten bia bat direnak. Ez dute beraz egiarik edo egiaren seinalerik. Lurreko sinhestegabek beraz deus ez dakite, deus ez dute pisatu: bulunba batzuek dire! Hain errexki erran niozakete Jakin horratuak; ezen jakinak baino jakinago direla uste dute, bainan zimendu gabeko sinhesteak ez du horradurarik, nola maipolis folak ez zimurtzeko, aldagarri batek bulharren edertzeko, kastor batek dorre egoteko. Geroztik bigarren izen hori trufa liteke, nahiz ez den gutiago egia. Jakin horratuentzat ez dire aski iztorio, xifra, gudu, Greka, Latin, Eskara, su eta haizen ezagutza edo lanak. Oihal horratu gabeak bezala litzaizkote bere buruak, ez balute horratzen jakitatea, jende xehek ez dituzten egintza eta solasez. Ez da aski izan zetzaten aldagarri, zapata, lephoko, izkilinba, buruko, kaxadura, orraze, bizar, eskularru eta agur bereziak. Ez, badituzte omen ariman horradurak! Bainan zer horradura? Hor ikus... Hobe dugu mintzatzea bulunbez: hetan ere badire lerroak!

       Bada lau zangotako iledun bat. Ez da ardi, ez ahari; bien arteko. Haragiz nausi dute hargatik hoik biek mahain aituetan. Ez ditu ardiak haren gantza eta indarra; nausi du aharia hezurrez, eta bereziki adarrez. Bide hegietan nihon balinbada belhar onik, jauzia arin du eta pokadua segur. Badakit nola duen izena, bainan ez dut erran nahi. Ibiltzen du arthaldeko bulunba; ungirat bulunbaria behar ginduke deithu, bainan joaretik emanen diogu deithura. Menditik lerro lerro heldu direnean arthaldeak, bethi aitzinean da, burua gora, ixterrak arin eta zainhart, alderdiak guri, ilea dilindan eta herrestaka. Nahiz bakharrik duen bulunba, lehen entzuten dutenek, erraten ohi dute: bulunbak hor dire! Deus ez da hobeki erranik. Bulunbari darraiko lau zangotako elkhar iduri guzia arthaldean.

       Itsasotan buruz buru egin zuten bi untzik, batek zuen maxtru Gaizandi, mendia bezalako gizon handiena. Bigarren horrek eman zuen buruan, jokarazteko lehenari ikusi etzuen dantza bat. Gaizandik untzia bethea zuen bulunbariz, eta Puttikok galdetzen dio zubi gainetik hirriz, eian nahi duen bat saldu, bere diruan? —He, he, he, hasten da Gaizandi. Galde bera egiten dio Puttikok. —Jende xeheaz trufatzen ahal haiz, ihardesten dio Gaizandik: Hiri beira eta erran zukek hain ungi, ohoin bat haizela, nola tratulari. Gutiek eman lezaketek moltsa altxatzerat: kopetan badakharkek haizenaren fiadorra! Puttikok iresten ditu laidoak, josten mihiari lokharriak, eta erraten dio maxtruari: hots, sal diezadazu othoi bulunbari bat, axkide maitea; urrikaldu behar da goseak hiltzen hari dituenez. Othoi beraz, sal diezadazu bat, baño: zenbat nahi duzu? —G.: Bulunbari ederrak dire, non da hulako ilerik? Ez dire guti xakhuto erregeak hautarik dituztenean soinekoak. Handiak ere dire, gizenak, denak gantz! —P.: Hala dela. Sal diezadazu bat. Beharretan naiz ezin gehiago: zenbat, hots? —G.: Hedazazu bertze beharria, bat ez duzu aski luze. —P.: Gero ageriko. —G.: Iduri du muthur zarela. —P.: Zuk erraten. —G.: Ez hasarra —P.: Hala aitzen dut. —G.: Nini zenbaiten jostatzale izanen zare zu. —P.: Baditeke. —Ha, ha, ha, ungi hori, non zaite ene bulunbariak? be, be, be! O marraka ederrak! —P.: Xoragarriak. —G.: Untzi bat gasna flamenka joka nezake, hunako hunek zuk baino pisu gehiago duela: zerua lurrez joaraz zintzake girginetan. —P.: Emagun baietz; bainan ungi egin zinezake, zuretzat baino enetzat hobe, saltzen baninduzu baño, jaun handi eta ona. —G.: Ene bulunbariek ile berezia dute; haren aldean, linho eta sedak iztupa dire. Haukien larrutik egin ditezke marrokin hautuenak, bertzetarik xirribiken zurda hazkarrenak. —P.: Hobe, sal diezadazu bat. Orroituko naiz non nahi zure bihotz onaz, ori dirua eskurat berehala: zenbat behar duzu? Huna gathilu bat urre. —G.: Ene bulunbariek ukitu landan, artho eta ogi hautak heldu dire; ez da halako lur ongarriztaturik: Ez dute gehiago ondu behar. Nonbait dabiltza haukien ihintzetik hauts, ongarri, kisu eta marla! Eri sendatzeko ere haukien pikor batek balio ditu ehun Sangrado eta Apuntador, erran nahi da, ehun barber eta aiutatzaile. Ederki gostatzen ere dire! —P.: Sal-diezadazu bat, gizon maitea; ori urre ederra; ez da hau ere non nahi, alainxe! —G.: Haukien haragia, hezurrak xurkatuz, iresten dute errege eta enperadorek. Ezin erranezko gustua du; heldu ere dire herri batetik zeinetan azienda-beltzak berak bixkotxekin hazten baitire. Lan liteke beraz hulako atzematea, diru truk ere. —P.: Zer nahi gostarik ere, emadazu bat; ez dut orai diruaz axolarik. —G.: Ikusatzu ungi, beira zer adarrak! Lehertzen bazintu su-burdinekin eta eragiten, noizetik noizerat ihinztatuz lurra, sor litezke hoitarik nihon ez diren khuiak! Zangotan ere badute hezur bat: halako bizpahirurekin enperadore batek irabazi zituen gau batez bortz miliun! Zer erran haukien beso, azpi, bulhar, gibel, hertze, sabel, giltzurrin, bare eta birikaz! Nondik atheratzen da gatzuntzia, zenbait aldiz, haurren jostetako pilota hutsa? P.: Aski; othoi, indazu baño. —G.: Aski ona atzematen zaitut; izanen duzu bat; bainan gostako zaizu. —P.: Zenbat? —G.: Ehun urre. —P.: Ungi gazitua izanen da. Herrian banituzke berrehun diru horrekin. Ez liteke sobera nihoiz galdetu behar; askok jo dute erreka, lasterregi aberastu nahiz. —G.: Zer diok, ikustate gabea? Ez diat ehunetarik bat aski galdetu. —P.: Jaun ona, ez othoi hasarra; ori, ori dirua.

       Gaizandik, alegia atzemana hitzean, buruan hazka, erraten diote lagunei: berrogoia, zer biligarroarekin ditudan lanak! Ez dituzte hortzak gaizki busti behar bertze untzi hortan! Itzuliz gero erostalea ganat, erraten dio: Zein nahi duzu aitzinean ditudan bi hautarik? —P.: Ezkerrekoa. —G.: Arranoa! hautatzen jakin dik, erosten baino hobeki. —P.: Ori soka, emozu adarretik; jauzaraziko dugu frixtan untzitik untzirat; lauzka edo haiazazu, nik helatzean. Gaizandik egiten du, erran bezala. Marrakaz hasi baitzen bulunbaria, lagun oro abiatu zitzaizkon ondotik. Puttikok ez dio barkhatzen sokari, eta berea jauzarazten du untziraino. Lagunak jarraikitzen zaizko akalamian eta marrakaz, batek jauzi, bertzeak jauzi! Bainan nola nihork ez baitzituen helatzen, guzia ura behera zioazen. Besta bat zen ikustea; ez da azienda zoroagorik. Nigarrez, izerditan, ez jakin norat buruz joka, Gaizandik nahi zituzken geldirazi bere bulunbari maiteak bainan sobera buruz ziren jauziari. Jadanik ikusi zituen bere mariñel guziak herrestatzen bulunbariek itsasorat. Azkenean bera lotzen da besoz eta hortzez bati hura bederen nahiz begiratu, bainan asko gathasken ondotik, nausitu zitzaion, eta biek egin zuten pulunp!

 

 

XVIII.

BULUNBAK

 

       Zenbat putiko, zenbat gaizandi, zenbat bulunba, bi zangotako adimenduaz dohatuak direlakoetan! Sinheste gabe batzuek trufatu nahi dute jendez eta gauzez. Ardiesten badute nahi dutena, orobat zaiote lagun, herri eta erresumak hondaturik ere. Hekien ona da sinhetsaraztea gaizoei berek sinhesten ez dutena. Beretu dituzten gaizoak baino axkide hoberik ez dute ondoan. Nihork ez dezake hitzik egin hekiekin, zeren oro badakitzaten, deus jakin-gabe: hekien hitzak dire onak, hekien bideak onak, hekien bilkhuia eta egintzak berezi eta nihork kontra deus ezin erranak. Etxe ederretan bizi dire; badituzte ontasunak, soineko aberatsak: maxtru dire! Batek badu ezpata, bertzeak pluma, bertzeak zaldia, bertzeak karrosa. Bat izan da Tolosan, bertzea Bordelen, bertzea Parisen! Batek irakurri ditu legeak, bertzeak nonbaiko berriak. Batek ikhasi du odol atheratzen, bertzeak lur izartzen, bertzeak zakhu pisatzen. Gardak ez dire soldadu, ez soldaduak izkribau, ez izkribauak miriku, ez mirikuak abokat, ez abokatak tratulari, zeren bakhotxak ez duen ikhasi darraikona baizik; bainan hoitarik gehienak sinheste-gabe dire, eta aphez Elizaren kontra! Nola bere aberastasun eta herrunkek egiten baitiote iguzki, milaka dituzte bulunbak ondotik. Jakitatez horratuak dauzkate, zeren izan diren herriz kanpo, ungi aphaintzen direlakotz, eta errexki mintzo besta, bazkari eta atseginez! Lehen Eliza sinhesten zuten, orai ez; bederen ez dute egiten nahi dutena baizik haren erranetarik. Nola adimenduz dohatuak baitire, iduri ere baitu hetarik hainitzen izpirituak argitua, uste izateko liteke ez direla ganbiatu, nola nahi, eta segurantzarik gabe, ethorkizuneko bide hoberenen gainean. Zer eta non ikhasi dukete bada zakitena baino hoberik? Herriz kanpo izan badire, non izan dituzte astiak sartzeko sinhestearen hastapeneko bide edo zimenduetan? Egotu dire goizetik arrats zenbait saletan, eta han mintzo ziren, fedezko gauzez kanpo, bertze orotaz. Izan dire besta, komedia eta atsegin guzien tokietan. Zenbatenaz gehiago barraiatzen baitzitzaioten izpiritua eta beratzen bihotza, hanbatenaz gutiago bilhatu dute Eliza. Nondik bada sinhets orai ikhasi dutela lehen baino gehiago fedezko gauzetan, ez erratekotz luma, xizpa, ezpata, aldagarria, bizarra eta itxura itzalekoak, argi eta jakitate direla! Zenbat gaizandi, eta zenbat bulunba hoikien ondotik!

       Jaun batek lehia du mahain on, edari bero, gurikeria galduetarat; husten zaizko xizkuak, higatzen indarrak; lege eta zuhurrak kontra ditu; halere auzo eta adineko jaun gehienak ondotik badioazko, itsurat, hirriz eta farraz. Hola dioaz hainitz zahar, hainitz gazte, hainitz aberats, errege, printze, ministro, deputatu, jeneral, prefet, bankier eta tratulari; buruzagiak aitzinean, muthilak ondotik. Gezurtiari darraizko gezurtiak, ohoinari ohoinak, bendekariari supiztaleak, bazkoz trufatzailei arloteak, iganden etsaiei langile suharrak, gormantei gizen predikariak ortziraletan, neska arinei ergelak, xirribikariei xori-buruak; ostez dire hein bateak kriketak, ostez mihi zikhinak, lagun jorratzaleak, jokolari ezin unhatuak, aita itsuak, ama lazoak, nausi gogorrak. Nola ikus eta hala ikhas, nola ikhas eta hala egin. Nihork ez du galdetzen eian bertzek ungi egiten duten. Harotz eta kantari zaharrek bethi khalda zuten zintzurrean, gaztek gaitz bera dute eta salda bera galdetzen. Bada ja errota bezainbat lakhari on, dendari bezainbat oihal erosi gaben saltzaile, ostaler bezainbat arno sorraraztaile, xanfarin bezainbait Elizako itzalaren etsai. Bai gaizandiri darraizko lagunak, bulunba bulunbari: bat hasten da marrakaz, eta mila baditu ondotik: zenbat bulunba!

       Dugun egin Parisainoko bat, eta entzun dezagun hango eskola emaile handi bat. Kopeta zimurtua du, bixta laburtua; horra non den aldagarri ferde batean hetsia bere bizkar xorrotxa. Hartzen ditu miserak, eta ezartzen dituelarik sudurraren bizkarrean, dio: Eliza akhabo da; Jesus gizon bat zen bertzeak bezala! Entzuten dute hori Paris eta Franziako jaun gaztek, eta onhesten, erranez hek ere Eliza akhabo dela! Nihoiz ez da izan predikari, anaia, serora, othoitz, kobesio, komunione, karitate gehiago; bainan Eliza akhabo da; hala dio nausiak, hala diote aditzailek: Zenbat bulunba!

       Bertze nausi bat altxatzen da, kapa urdin bat bizkarretik, zur-xuria bezain luzea, bakailaua edo xotxa bezain idorra, mintzoz koloka, xingola lephotik jarian, dioelarik: Ebandelioa behar da ukitu, aphaindu, eman ororentzat on den bezala! Gauza bera adirazten dute aditzalek, eskuak joz eta marrumaz: Katoliko nahi direlarik, jakinak Kristo Jainko dela, eta haren hitz bat baino lehen joanen direla zerua eta lurra: Zenbat bulunba!

       Mendia bezalako gizon bat, mustarda gorri, ihurtzuriak bezain larriko orro batekin, hasi da erakusten: ez ditu nihork egin gauzak, berak egin dire! Gauza bera adirazi dute ehun mila hartz bulharrez hautuek. Beraz Murillo gabe egin dire erretabla bortz egun mila liberakoak, hezkurrik gabe haitzak, aitarik gabe semeak, nolatsu gorringoak haitz azpitan: zenbat bulunba!

       Nausi batek erran du, izkiribatu ere: gizonak mekanika dire, maxina bat, haize erroten anaiak, turnabroxen ahaideak, atabal bi aldetarik zilhatuak barnean errotekin, bi zangotako arrain iledun eginak, sorthu direnetik hogoi menderen buruan! Gazte beroek agurtu dute erakuspen hori oihuz, zalapartaka, jauziz, ostikoka, Waterloo guziak ahantzarazten zituztelarik gasailan: zenbat bulunba!

       Jaun xahar bat, xuriraino irindatua, jabota handi-larri bat paparoan, mantxetak esku mutthurretan, zapatak burlekin, mintzatu da hulatsu: bada izate handi bat, bainan jaun handiegia baita, lo egiten du gauaz eta erregerena egunaz. Arthiki du lurra eremuetan, xori edo untzi gider gabe bat bezala: Gero antola hor! Hori aitzean, Franzes jaunen erdiak abiatu dire, xapelak eskuan, ximinoak iduri, itzulika eta jauziz, ezartzen zutelarik ikhaspena buruko alderdi hazkarrenean, ahantz beldurrez, eta egiten dute dioakotena, badakitelakotz geroztik Jainkoak ez duela nihortaz axolarik. Lo egiten du, eta arte hartan, badioaz ohointzarat, ezpatarat, lohikeriarat, piztoleterat, ura behera, pozoatzerat: zenbat bulunba!

       Paris, Londres, Hanmurgeko nausiek badakite asko: Jainkoak baino gehiago othe? Laster gizonak airatuko dire eta ibiliko Balonetan! Jakin behar da zer diren, gizon gutik naski hekien ethorkizuna. Badakizue oihala egos, jo, latsa, bihur eta idorraraz dela, bokhata xuritzalen lanik handiena. Lehen hiru lanak eginak zituen emazte batek, bere iduriko guti zuena barneko itzulietan. Bainan egun oro ez dire bardin, heldu diren arren bat bertzearen ondotik. Istripuei beira egoteko da bethi. Vatel urkhatu zen, saltsa bat etzitzaiolakotz mareatu, eta gauza bera egiter zuen Krillonek, ez gerthaturik Arkueseko guduan. Emaztek behar dute asko berthute, ez joaiteko ura behera, lagore eta bokhata egunetan. Bethi zerbait makhur bada. Goragoko emazte horrek, bethi uria zelakotz, su bazterrean idorrarazten zituen athorrak, intzirinaz eta sudur ziztuz. Khea sartzean barnat athorrei, hantu ziren eta goiti abiatu: argi bat izan zen hori! Berehala emazteari gogoratu zitzaion balona. Jadanik ikusten zituen gizonak eremuetako aldamihoetan, hedoiak barna pasaio. Ahantziak ziren geroztik Madrilat biltzen ziren andreak, gorthean zigarrotto banaren erretzeko, arratsean Bordelerat ere zioazenak, komedia eta bertze josteta agerietarat! Andre handi eta bihotz dunak airatu dire, jaunek ez diote parrik utzi, sobera ikhasiak ziren, joan dire, joan hedoietarat bertzek bezala kontuak egin nahi etzituztenak, lau erregelen zuhurtziarekin: gorphutzetan arimarik nahi etzutenak! Balio zuen haragi puska bati beira egotea! Joan dire... bainan nor ez da joan lumadun, lantzetadun, kargudun handitarik? Harritzeko da zein izpiritu guti gelditu den Elizaren parrapiotan. Ungi ona behar da hedoietako bizia! Nola gauza xumetik heldu diren handiak! Hedoiei edo balonari esker, miliunka dioaz nor nahi zorionerat... Bainan, hori balitz, itsuen argitzea gauerat eramanez, da ixter ebaki bat sendatu nahi izatea bertzea ebakiz, arinei hegal ematea pausatzeko, ohoinei oro uztea deus ez ebasteko: zenbat bulunba!

       Jo dute Eliza hemezortzi mende eta erdiz; ibili ezpata zabalka, puntaz, ahoz, sahetsaz, ezker eta eskuin; jo dute sehaskan, jo handitzean, jo handitu ondoan. Ez diote hats onik utzi sala, eskola, kafe, ostatu, kanpo ala barnetan, ixilik edo agerian, nahiz hitzez, nahiz liburuz. Izan ditu bethi etsaia Erdaldun orotan, non edo han. Eskaldunek hargatik bethi sinhetsi dute, bethi haizatu dituzte bere artetik Higanote eta Juduak, orai artean, ez baitzuten elengatu ahal nola urrun ziteken gaizkia lurretik, oro zilhegi utziz, edo bilkuietarik, ungiarekin nahasiz. Bainan sarrixe, heki ere begiak idekiren zaizkote, sinheste-gabek agertzen diotzatenean hezur larri, burdin herdoil, eltze zahar, korradu eta adrilu ezagutzen etzituztenak. Badituzte argi ezin ukhatuak erraietan Babilonia, Egiptoa eta Niniba zaharrek. Bazituzten sahardea bezain handiko izkiribuak: jakiteko da hetarik athera lehen argiek eginarazi diotela hedoitarrei iguzkia goibelarazteko bekhurunde bat, eta ahoak zabalarazi diotzatela ehun erresuma eta hemeretzi mende klikarazteko bezainbat! Izkiribuak elengatzen etzituzteino, zioten: Moisek erran baino gorago dioaz gizonak, mendeak gezurtatu ditu. Bainan laster hedoietarik mintzo etzen jakin batek elengatu zituen hobeki izkiribu zaharrak, eta bat atzeman Moisekin! Bere ona eta deskansua dute, orai, ethorriko zaizkotela bertze argiak: zenbat bulunba! Hobeki liteke behar bada erratea: zenbat huntz!

 

 

XIX.

HUNTZAK ETA BULUNBAK

 

       Huntzek badituzte begiak, ez pulitak; aithortzen hori. Nihor gatik kaiolan ematen ditu bere ederrez. Buru handi, moko bihurri eta bultu ozen batekin, ez dute bildu nihongo xoriketarien bihotzik. Orok higuin dituzte haurretaraino. Hegastegi ahantzi edo dorre zaharretan egiten dituzte bere lo, ohatze eta umeak. Olioz dute bere asea, ahal dutenean. Astelehenez edo Igandez, ez dute edari maiteagorik. Olioa kontra pozoina den bezala, nori zioaken hobeki haren khalda, mundu guziak etsai dituenei baino? Hortik athera diteke, huntzak ez direla bethi iduri dutenak! Gauza ikusten dute, ez egunaz. Hekien begiek, egunaz zarpan lo dauden arrosorio distiantak dirurite. Bainan gauza, zer iguzkiak! Ez da orduan halako sentinelik: kantatzen ere dute huntzek, gauaz!

       Gauza bereziek egiten dute lurreko edertasuna. Ihizi guziak bardin balire, nihork ez liozakete beira laster. Hartako naski gizon zenbaitek ez dute ikusi nahi gauean baizik. Oro ifrentzuz edo gaizki zaizkote argitan: Robespierre saindu da, hartza gizon, otsoa xakhur, igandea laneko, astelehena alferkeriako; ilhar, lur sagar, ahi eta gaztanbera, ortzegunetako; oilo, gaphoin eta azpikia, ortziraletako. Ikusiko dire oraino bi zangotako zenbait galtzen azpikoz gora ematen, buruz beheiti ibiltzen, beharritik jaten, sudurretik edaten! Lazgarriak dire Elizarentzat, bere mazela sarthu, hori edo gorri-minekin aldizka, mintzoa erlats, minkor eta ilhun, ahoa goibel, ezpainak hits, begiak barna. Ez dute nahi Elizarik, berak aski dire... Bat altxatzen da, dioelarik: Badakizu othe zer darasazun? Guk badakigu zer behar dugun sinhetsi eta zer ez. Ez dugu gaua nahi argitzat, eta Elizak ez du ilhunberik baizen; sobera galdetzen ere du.

       Ageri da hola mintzo direnek hainitz ikusi dutela gauaz. Zer ikhusi othe dute? Damurik ez direla gaueko argiak, oihal busti batzuek bezala! Bihurtuz, ixurkinean atzeman liteke nahi dena. Eian egin diteken deus. Hertsatuz adimenduzko huntzen bokhata, huna zertsu darion: Ebandelioa zorokeria bat dela, eta ez gizonentzat egina!

       Entzuten ditut hirri eta karrankak bazterretarik; eian nork eginen dituen azkenik! Ebandelioa zorokeria bada, haur eta atsoen jostatzeko da. Den baino areago egin arazteko, eman diotzagun bizkarrean Heretiko, Xizmatiko, Judu, Pagano eta sinheste-gaben trufa eta hirriak. Egiten dute Pireneak baino gordoago den mendi hirrigarri bat. Hobe, izan dadiela giristinotasuna, oinetarik buru eta hastapenetik akhabantzarat, hemezortzi ehun miliunetan mendi hoik baino higuingarriagoko zorokeria. Ozar izatea da; ezen sinheste-gabe handienek atzeman diotzate Elizari alderdi onak; ez diote bekhaizten haren ifernua bere etsaiei, ez kobesioa ohointza egin diotenei. Bainan nahi dut egin dezaten beltz eta itsusi ezin gehiago, eta erran gezur untzi bat dela, ez duela sos berriek zilhar baino egia gehiago. Mintzo bada nihor ene kontra, egonen naiz harri, ihurtzuriek ez naute mugiraziko. Eginen dut mirikuak bezala, ama hasten denean nigarrez, ikusiz haurraren nigarrak, hortz atheratzeko mina gatik.

       Elizaren kontra erran ahal guziak, erran ziren lehen lau mendetan. Geroztikako asiki guziak, salda arreberotua bezala dire: marraka berek bethetzen dituzte mendeak. Ageri da marrakariek unha ordu dutela, aspaldion xutik dire. Jar bitez beraz. Min dut bihotzean ikusiz hainitzetan jende xehea goizetik arrats unhatua: eian ez dudan urrikari behar argiak hedatu nahiz dabiltzanez hanbat mende huntan! Jar zaitezte, galde xume bat egin nahi dautzuet. Ez da haltzairuzkoa, bainan aukas ere, itxikatzue adarrak buruan: Erran diezadazue nola giristinotasunak hartu duen lurrean?

       Nihork ez du ihardesten, guziek bulunba belharrez tapatuak dirurite, batek min du sabelean, bertzeak buruan hatz. Batzuek zerbait bazarasaten, bainan etziteken jakin zer, Babelen baino gehiago. Batek erraten du noizbait: ez dugu ungi elengatu.

       Duela hemezortzi ehun urthe, mundua Pagano zen: nola egin da Giristino?

       Bigarren batek ihardesten du: ez dugu elengatzen, mintza zaite eskaraz.

       Etzait iduritzen hedoirik baduela ene galdeak, bainan huna zer nahi dudan jakin: Giristinotasuna zorokeria denaz geroz, eta ez gizonentzat, nola onhetsi du munduak hamabi arrantzalen hitzaren gainean, egun distiantenetan, nahiz orai bezala zorokeriatzat begirazi nahi zuten. Nola Pireneak baizen handiko gezur mendi baten iresteko, gizonek utzi dituzte ontasun eta atsegin ohituak, nola joan dire lehoinen ahotarat, presondegi usteletarat, su gorrirat? Holako bestak izan dituzte Eliza sinhetsi dutenek Jerusalemen, Athenan, Lionen, Erroman; eta baziren sinhestaletan konsul, senadore, jeneral, jakin eta aberatsak. Ez da nihon ikusi holako gerthamenik; bederen nik ez dakit non izan den, eta zuek? Naski bai, huntzek ikusten dute bertzek ez bezala.

       Hasten da bat eztulez, bertzea kadiran itzulika, hirugarrena zinzka; bainan etzuen nihork hats bat egiten: uli bat entzunen zen! Athera detzagun hestura hoitarik; bihotzak kalaka dituzte, eta bil letzakete enganioz erraldiketariak, ustez eiherak golkhoan dituzten. Elizak zorokeriak erakusten ditu, bai edo ez. Hala erakusten baditu, nola oro jarri dire haren sinhesterat? Oro zoratu othe ziren lurrean mende batez? Sinhestea egien bahia izan bada, marrakariek ixil ordu dute; ez da hor harat hunatik. Ez ahal dute uste naski apostoluak sorgin zahar zenbait zirela, hiru mendez xarmatzeko bazter guziak. Ez da izan ditekenik: Apostoluak Juduetarik ziren, eta Juduek asko dakite: egiten dute kobrea urre, eta bi soseko telapinta, perkal; ez izanik ere nihon erreka bat lur, badute bethi diru eskaintzeko eguneko hogoiean. Mintzo dire lehen mendeak pozoatzaile eta enganatzailez: halakoek sorgin ite badute! Damurik ez dugula largabixta handi bat mendetan ikusten duena! Jakin ginezake norat biltzen ziren Apostoluak sorginkeriako gauzen ikhasteko: Zugarramurdi, Guadelupa edo theilatuetarat! Badire Parisen kanoia bezain handiak. Bainan adimenduaz behar dugu ikusi: zer iduritzen zaitzue: sorginak ziren Piarres, Thomas, Andres eta hoikien lagunak?

       Hoik ez dute baitezpada sorginak iduri.—Zeinek bada? Matheo, Markos, Lukas, Filippe eta Barthomiok? —Ez eta ere. —Nork bada? Nihork ez dio deus? Nik banakike ene ustez nola iragan diren gauzak, bainan beldur naiz eskas atzeman dezaten ene ikuspena, nahiz nor nahik athera dezaken hitz on bat: nahi duzue jakin nola ikusten dudan gauza? —Orok baietz diote. —Atso zahar batek errana dut: orobat zaitzue? —Ba, ba, ba. —Huna non den: mizterioak adimenduaz gorago dire, eginbide hertsiak Elizan. Hartakotz, bat eta bia hiru diren bezain segur, Giristinotasunak eginarazi ditu intzirinak hastapenean, sinhetsia izateko. Errexki deithu zuten zorokeria, gogorregia eta bertzerik. Bainan irule ezin unhatu batek, Mariattok badaki nola sinhetsi duten jaun eta andrek, jakin eta tontoek, gazte eta zaharrek: Elizak kopetan zituen mirakuluak, eta nola hets bihotza mirakuluzko predikuei? Zer diozue atsoaren atheraldiaz?

       Ikusten ditut zenbaiten mixkinak, erran nahi balute bezala: atsoa zoro bat da, ez du nihork egin mirakulurik, ez nihork ikusi. Ez da izan esku zabalaren gainean baino gehiago, orai, ez lehen. Egin balire nihoiz, herrestatuko zituzten oro Elizarat: ez da halako Pikasarri edo Haranbururik, Xareten lehia emateko. —Bainan etzaitzue Ebañdelioa pokadu handi eta minkhorregia zela iresteko, mirakulurik gabe? —Ondu zuen zerbaitek, sinhestalek bazuten saria. —Sari onak jende biltzeko azoteak, presondegiak eta heriotzea! Lehengo jendeak, oraikoak bezala ziren: nola egin dire Ebañdelioaren haur? Emadazue egintza ezin ukhatu horren gakhoa; atzemazue nonbait, zoazte Parisat: han da Akademia, oro dakitzana Abezetik yzetaraino. Errex da gauzen ukhatzea, bainan ez egitea. Erna beharriak: huna mirakulu asko batentzat: Ilkhitzen da heiatik kalexa berri eta arin bat. Luma diruri. Lerrarazten dute lau garainok, enadek hegalez, lehoinak indarrez. Eskutik dituzte hedeak bi muthil Paristar buru ernenek. Eguna eder da, zerua garbi, bidea xuko eta sala bezain legun. Ximiztan doa lau arrudetakoa, aitzinduz eta gorriraziz, lasterrean, burdin bidetako hegastinak. Hoberenean dioalarik, atheratzen zaizko hogoi ohoin bide itzuli batean eta porroskatzen diotzate lau arrudak. Kalexak erori behar zuen eta gelditu han berean: gelditu zen? Ez, ez; ikusi dut ene begiz, ikusi diodan bezala, ikusten den bezala, ikusi joaten aitzinat nihoiz bezain laster: ez da mirakulua hori? bat. Ohoinek khentzen diotzate kalexari garainoak, eta halere badioa bi mila lekhoa urrun: ez da hori mirakulua? bia. Ohoinek hiltzen dituzte bi muthilak, eta kalexa ez da makhurtzen, badioa abiatu tokirat, itzulika guzien gatik: ez da mirakulua hori? hiru. Ohoinek bidean egin zituzten zilho eta erreka zabalenak, eta kalexa joan da bethi, mirail baten gainean bezala: ez da mirakulua hori. lau. Ohoinek hedatu dituzte bidean harrokak, bortz ehun urtheko haitz zaharrak ere, Belatetik aizanetan herrestaraziz, eta kalexa ororen gatik joan da: ez da hori mirakulua? bortz. Ohoinek baratu zituzten egun orga ile Asturiatik heldu zirenak, bakhotxak bazakharken berrogoita bortz kintal karga. Eman diotzate kalexari guziak gainerat, bultuaz beraz lehertu behar zuten, eta joan da aitzinat: ez da hor mirakulurik?

       —Ametsak dire hoik guziak, ez da izan holakorik: gezurrak, gezurrak! —Ah, gezurra baitiot! —Bai, eta ez xumea. —Zabal othoi beharriak: kalexa Eliza da; garaino, muthil, arruda, leze, mendi, orga-ileak, dire Apostolu, predikari, bilkhuia, presondegi, eta persekutatzaile khoroatuak. Abiatua Auguste enperadorearen egunetan, badabila oraino, Napoleon hirugarrenaren egunetan, nihoiz bezain berri eta arin, itsaso, morthu, negu eta iguzkiz. Altxatu zaizko kontra handi eta ttipiak, nekhazale eta erregeak, gizon basa eta jakinak. Zehatu dute gordean eta ageririk, biluzi janari eta liburuz, jo eta ferekatu: eta bizi da! Ez da hori mirakulua? Zoro eta buru-gabeak ziren Apostolu eta hekien ondokoak, huntzen arabera, eta hedatu dute Eliza. Galdu behar zuten luzerat, eta ez dire galdu. Etzuten beretu behar emazte bat, eta beretu dute mundu hoberen guzia. Ez dutenek nahi mirakulurik, bitoriaz bitoria ibilarazten dute Eliza, ahalik gabe. Mariattok baino sinheste errexagoa dutela zait. Ez ahoa zabal, nola zordun gaxtoek, ethortzean Pillardok sarienta atherat, argi ezin ukhatuekin: Apostoluak zoro eta buru erreak baziren, eta halere Eliza ungi eraman, mirakulua da; preso egon direnek preso emaileak garaitzea, mirakulua; harma-gabek harmadunak garaitzea, mirakulua; itsuek jakinen argitzea, mirakulua: oro mirakulu. Hoik guzien egitea mirakulurik gabe, mirakulu handiena! Elizak hartzea mendetan, mirakulurik gabe, mirakulua behin; haurrak galduz edo hilez berratzea, mirakulua bietan; gauzen sinhetsaraztea, bahirik gabe, mirakulua hiruretan; bi zotz gurutzean emanik, hamabi zorok belhaunikaraztea errege eta harmadak, mirakulua lau, bortz, sei eta ehunetan. Zenbatenaz egiten baita Eliza zoroago eta galdetan higuinago, hanbatenaz mirakulua handiago da bitorian. Nik erraten hori, eta ez daukat ene burua zorotzat, edo biba adimenduzko zorokeria! Ez da ezin eginik egiten, eta gizonek sinhetsi dute Ebandelioa, bere galde hertsi eta minen gatik. Bada hor izateko Pio IX bezain katoliko, bada lephoa pikatzerat uzteko Elizaren alde: ezin izanak izan dire, ezin joanak joan, ezin garraiatuak garraiatu: mirakulua! Atso zaharrak bazakien zerbait, erratean: Elizak mirakuluak kopetan zituela.

       Eskarnioz hari dire esker eta eskuin, hori eta gorriak, beltxaran eta ñabarrak. Ez oro hargatik. Sinheste gabe izateko, behar da bederen ezpata gerrian, bizar zama bat sudur pean, jaka maite, aberasko, bederen izan hiritako zamalzain; bainan harritzeko da zer batasuna den hein batean Elizaren kontra: etziren batago Fransesak Napoleon enperadore egitean! Huntzek eguna bezala, ihesten dute askok Ebandelioa, batere ikusten badute egia; bada non egin sare bat aski handia atzemateko azkon, hartz, otso, sathor eta axeri guziak, eta oro betan arthikitzeko itsasoa behera, sinheste-duten gizonekin. Hoik guziak erraten ditut, zeren, otso atzemateko, egin behar baita orro hek bezala! Gure aitzinekoek sinhetsi dute Eliza; ona zitzaioten, eta guk ere ona atzeman dugu orai arte; bainan sorthu da gazteria bat, eta hura baithan adimenduak ez du iguriki urthen adina: zaharrek baino gehiago daki: ez da hala? Ikusten dut zenbaiten arpegia arintzen: hanbat hobe! Holatsu arintzen ziren Wagram edo Austerlizko soldadu errenkuratiak, Napoleonek ematean gurutzea bere eskuz. Erien itxura onak maiteago bihurtzen du miriku ilhuna, eta niri ere on egiten daut, oraino, sinhestegabeak egiten dautan begitarteak. Behar dugu egun xuritu arras sinhestearen bidea. Ene izpirituak hurbil ditu zedarriak, eta denetan ere baditu lanbroak; bainan sinhesteaz doanean, hedoi guziak behar dire suntsirazi. Eliza ez bada egia, ez da aphez beharrik; bainan egia bada, nor nahik behar du entzun haren errana. Elizak hertsatzen ditu jauirak, galdetzen eginbide zenbaiti ez dioazketenak; eta horra zertako dioten ez ditekela gizonentzat. Ez da aski erran dezaten: nola hartu du bada lurrean, nola lehiarazi ditu haurrak bere ganat?

       Parisko erdian badago xutik lau ezkinetako harri bat, asko ezkila-dorre bezain gorakoa, nahiz ez duen araberako zabaltasuna. Ez da puskaz; dena harri bat da, Egiptoan sorthua duela 4320 urthe: adin ederreko ninia beraz. Xutik egon zen morthuan 2000 urthe, kosaka gardian bezain tieso. Ez luke behar bihotzik, erranen lukenak, etzuela etzan ordu halako gorphutz batek. Egun batez, Mehemet-Alik buruan eman zuen altxarazi behar zuela, eta egorri Franziako errege Karlos X garrenari. Etzen lehenbiziko atabal soinan altxatzeko soldadua, ez attona lo ezin eginez bethi jeki nahia. Nahiz etzuen behar zapata, polina, aldagarri, xizpa, gerriko, sakolako mozkanes edo dirurik, hainbertze luzatu zuen abiatzeko, non hura Parisat orduko, errege ihesi joana baitzen herri atzetarat. Legarrezko haurrak kokarda xuri bat zuen bere soineko guzia. Khendu behar izan zuen, hartzeko hirur itxuretakoa: bertzek bezala egin behar da hainitz aldiz, ez joaitekotz gela beltzerat: non eman zuen xuria, ez dakit. Lo egon zen untzian zenbait egun zabal eta luzakara. Ganbarek, ikhusiz etzela haur gaxtoa, eginarazi zioten Filipperi Karlosek behar agurra. Ungi mintzo ziren, bereziki orduan, eta bazakiten, agur egiteko, xutik behar dela, eta ez ohean! Harrizko ninia etzana zen: nola xutikaraz? Han ziren zinak eta minak; bainan buruz direnean, Fransesek oro badetzakete: mendiak zilha, zelhaiak mendi, itsasoak huts, errekak itsasosta. Nola gudu handi bat hastean muthil artekoek ere joan behar baitute soldadu, halatsu bildu zituzten Parisat, Egiptoako niniaren altxatzeko, nihongo bide, zubi edo erreketan ziren inginadore ahul, onxko eta hautuak. Eskal-herri guzian, beldur naiz etzen utzi Lixero baizik, Donibaneren zaintzeko itsasoaren hurrupatik; bahi bat zen Parisko bihotz onena: gaizki izanen zitzaioten arrainei uztea Laphurdiko lilia. Bildu zituzten oraino Parisat atzeman ahal sokak. Egiten zuten Esnaurko mendiaren bultua. Etziren eskas gathe, zur eta harri-koskoak ere. Milaka ziren gizon hazkarrak, milaka izpiritu soseko, bi sosekoa eta zilharrezkoak. Erregen jauregiko ezkaratzean, baziren gaitziru urreak, saristatzeko inginu eta lanak. Lothu ziren langileak soka eta palenkei, bainan doidoia atzarrarazi zuten Egiptoarra. Oihu khirats zarion inginadore bati, xiztu min bertze bati. Mentan ziren sorbalda, zango, beso, buru, hortz, erri eta thuak. Bainan jadanik gizon hartzenak, izerdia zurrutan, marrumak betan eginik indarren ez galtzeko, etsitzen hasiak ziren deus onik egiteaz. Zenbait athorragorri, itsasoko lehoinak, hurbildu zitzaizkoten, eta erakutsi zioten alfer handienak xutikarazten zirela, sokak bustiz. Etzituzten pirpira gaxtotik athera zenbait inginadore. Hekien ohorea zen jakitateari indar atzematea! Xutitu zuten harria. Han dago estokik, inguruan lagunik gabe jelosiaren bazka. Bardoizko seme Larzabal, gardia inperialeko tanbur-majorra 1858, doiean da haren bizkarreko izkiribu zango bat baino gehiago. Bada beraz zerbait haurtto hura. Etziteken bera higi eremuan, ez bera ibil itsasoan, ez bera xutik Parisen. Bainan araberako indarrek ibili zuten, eta etzen hortan mirakulurik; bazela hor mirakulu, nihork ez lezake eman erripitina suan hamar bihiren errateko denbora. Zer diote Elizaren etsaiek? Harri hori obeliska deitzen da: bera xutitu da?

       Jaun bat altxatzen da, ez dauke nihon, ezker-eskuin dabilka bere gorphutz lerdena, behin aitzin alde ditu buru eta bulharrak khurrean, gero jartzen da sahetsaren gainean. Bihurtzen ditu bortz edo sei gathu bizar ondo, ezpainetik dioazkonak, eta dio: Obeliska bera xutitu da! Oro altxatzen dire, erranez: ez diteke, hori sobera da, erro behar da horren errateko, bulunba, huntza!

 

 

XX.

EGIARI ARGI DARIO

 

       Sobera bezala itxiki dut irakurtzalea mokoa urean, bainan ez da ahantzi behar, aingirak buztana duela gaxtoenik larrutzeko: akhabantzan naiz. Obeliska har dezagun Elizarentzat, nahiz deus guti den haren Parisko eremua, Elizak hartu duenarekin Donibane, Hasbarne, Garazi, Maule, Iruña eta Donastian. Oraino bada hoik ere deus guti dire Elizak mendetan duen dorrearen aldean. Mendetan Eliza, Laphurdi, Nafarroa, Bizkaia, Xuberoa eta Gipuzkoaz bertzerik da. Ursuia, Larrun, Belate eta Altobizkar pilotak dire haren aldean. —Nork pisatu ditu? Aragok behar bada? —Ez du hark pisatu Ilhargia baizik. —Nork pisa zizaken Eliza, nork pisatu du? —Zuek, Elizaren etsaiek, izartu diotzatzue alderdiak, gainbeherak eta hedadura, eta erran duzue: pisuegia da gizonentzat, egin bide dorphegiak ditu, ezin altxatu edo garraiatua da. —Ez dugu holakorik erran. —Ez naiz itsurat mintzo. —Ez guri erranaraz erran ez dugunik. —Ez duzue erran Elizak sobera galdetzen zuela, etzitezkela egin haren erranak? Egia bazinioten, nihork etzuen sinhetsiren, lurrean egonen zen. —Bai, behar liteke gizon baino gehiago haren erranen egiteko: nola barkha etsaiei, nola aithor bekhatuak? —Etsaien arabera ere, lehen Eliza-gizonek mehe zuten izpiritua, bazen soseko hainitz: nola egin dute jakinek baino gehiago? Elizak lurrean behar zuen: nola xutitu da? Lehertu behar zituen oro: nola garraiatzen dute Aita-Saindu, aphezpiku, Errege, aita, ama, seme, neskatxa, martir, kobesor eta birdina herbalek? Ez duzue nihoiz gogoratu gauza hori; bainan Beabak etzinakitzatelarik egia handienetan, erroskilekin jostatzen zinetelarik nola haurrak, galdetu diot ene buruari nola altxatu den Eliza, nola egon xutik, haize, xirinbola eta ifernuko gathaska guzien erdian. Milaka dire Elizaren haurrak Jerusalemen, Erroman, Londresen, Madrilen, Bostonen, Othaitin eta iguzkiak argitzen dituen bazter orotan. Abiatu zuten ahur bat gizon erromesek, ibili erriotan, eta eman guziei gainean, khoro bat bezala. Etzuten nihor alde, eta halere oro belhaunikarazi zituzten eta estali Eliza mendiaz. Gizonek lehertu behar zuten; khexatu ziren asko, abiatu Elizaren iharrusten; bainan hain ungi lothu eta sarthu zitzaioten, non iduri baitzuen hekientzat egina: nola dago xutik Eliza, gizonek ezin garraiatua? Hegatsa iduri harri handi bat ezin ibili eta eman da xutik bera, eta ez da huntza behar errateko Eliza bera eman dela xutik, ez ikusteko Jainkoaren lana dela?... Ezpainak luzatzen dituzte zenbaitek, ostria iresteko bezala: zer egin? Tiroa galdetzen du otsoak, eta tiroari darraiko zauria.

 

 

XXI.

OHORE EGIAREN PREDIKARIEI

 

       Garratza izanen zaiote hainitzi mintzaira hau; bainan ezagut detzatela xedeak. Hainitzen harmak ez dire trufa baizik egiaren kontra. Kasko arinek ez dute bertzerik elengatzen. Denbora galtzea liteke heki, gizonei bezala, mintzatzea. Beren harmekin izartu ditut, batzuetan hirriz, eta bertzetan hitz gordinekin. Sistakoak mingarri atzeman detzakete; bainan jakin dezatela, onek mingarriago baizik ez dituztela atzematen hekienak, hain errexki bizi litezkelarik lazo, hertsiki eta beldurrez bizi direnean. Aphez bezala gehiago jazarriren derautet: ez dakite zer den apheza! Oro jasan eta iretsi behar ditu, minik ez balitz bezala harentzat! Ez dakite zer den: Zaurtzen dute guzien zauriek, hitz edo solas ona dario, nigar guzien xukatzen badaki, eta harenak nork xukatzen ditu? Egunazko ikuspenek zilhatzen diote bihotza oherainokoan, eta ikharan dago hitzak edo urratsak gaizkirat itzul diotzaten. Nor nahik beltz eta asik dezake: ez du harma edo ukhabilik. Oro bihotzean ditu, bainan bati egiten badio bertzeari baino on gehiago, jelosiak bilhatzen du. O aphez gaxoak? Zein guti ezagutuak zareten! Etxeko zedarrietan ditutzue aria eta solas gehienak, musikari oilhar, uso kurrunkari eta xakhur sangariak; solaseko lagun, ilkhitzetan, zenbait laborari unhatu; gozamen, bidetan, haitz non nahi sorthuak, xirripa lohitsuak, zuhamu osto metak, ur-bide makhur eta kaltekorrak. Bada hor izpiritu aphaindu batentzat bazka arrai eta eztirik! Ez dire Bathaio, aita-amen zorion, ezkontzak bozkariozko? hala da, bainan atzo bathaiatu haurra eta benedikatu andre gaztea, biharko hilak dire, eta aphezak behar ditu xukatu aita-ama eta senhar zaurthuen nigarrak. Aiztian atsegina gaindiz zuen, haur multzu bati erakustean zeruko egiak; oren berean, zilhatzen diote bihotza, ekharriz berri, gaizki handi eta itsusi bat egin dela herriko bazter batean. Ehunen iraupenak ungian baino, min gehiago egiten dio baten erorikoak, eta erorikoak husu dire. Izan diteke apheza hotz, axola-gabe eta nagia, higana bere ustez zurubiaren gainerat, ez duena gehiago irakurtzen, egian ohitu edo unhatua, herriko aitaren erraiak galdua: Halere burua altxa dezake, egiten du nihork bezainbat ungi herria: ez da aztura tzar eta hitz goibelen lauzka. Bainan aphez gehienak bertzelakoak dire; ohore diote bere presuna eta eginbidei. Argitzen dituzte izpirituak, nahiak ontzen, bihotzak garbitzen. Maite dute egia, hazkar sinhestea, bero karitatea, iraka higuin. Arimez dioanean, ez da hekientzat gau, egun, hotz, bero, uri edo basarik. Sartzen dire gela pozoatuetan, oro ihesi dioazelarik. Badire baldar-aphezak: zer egiten dute hoberenek? Emagun ez dituztela buru gogorrak, ez bendekariak, ez hisi gaxtokoak: zeinek egiten dute aphezek bezainbat ungi? Badire jakin eta aberatsak herrietan: ez dire bethi han, ez eta ere aphez. Deus ez da ederrago, jakin eta aberatsak ungi egiten baino; bainan bethi urrun da hekien ungia aphezarenetik: hura da guzien eta bethiko gizona, bethi aitzindarien trunpeta, eta aitzindari ditu aphezpiku eta Aita-Saindu, argi ezin hilak.

       Nik egin dudan lana beharra zen: eginen othe zuen bertze nihork? Uste izan banu hori, utziko nion bidea zabal; bainan ezagutzen ditut Eskaldun asko. Behar bezalakoak diren arren bere egintzetan, gutik egin nahiko zuten lan hau, errexa iduri duelarik. Zenbaitek egin zezaketen nik baino hobeki: oraino bederen, nahiago dute distiatu bertzelako izkiribuz.

       Ene lana deus onik balin bada, Jainkoak dituela eskerrak; ez bada ona, barkha dietzadala egun galduak hortan, xede ona gatik. Bainan oro othoizten arimaz, ez jazartzeaz aphezari: badu minik aski, gehiagokorik gabe. Jainkoaren aitzinean erraten dautzue, gaizkiari nahi ziola burua behitirazi, eta guti da, hitzez bederen, nahi duenik gaizkiaren bitoria. Ez duenak nahi ikusi gaizkia nausitzen, egin beza hobeki: ni ixiltzen naiz, hasi bezala, Aitaren, eta Semearen, eta Izpiritu-Sainduaren izenean. Halabiz.